1. Khái quát về hoạt động thanh tra
Ngày 14 tháng 11 năm 2022, tại kỳ họp thứ 4, Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam khóa XV đã thông qua Luật Thanh tra năm 2022 số 11/2022/QH15, thay thế Luật Thanh tra năm 2010. Chủ tịch nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã ký Lệnh công bố, Luật có hiệu lực kể từ ngày 01 tháng 7 năm 2023.
Theo đó, Luật Thanh tra năm 2022 quy định:
Thanh tra là hoạt động xem xét, đánh giá, xử lý theo trình tự, thủ tục do pháp luật quy định của cơ quan thực hiện chức năng thanh tra đối với việc thực hiện chính sách, pháp luật, nhiệm vụ, quyền hạn của cơ quan, tổ chức, cá nhân. Hoạt động thanh tra bao gồm thanh tra hành chính và thanh tra chuyên ngành.
Thanh tra hành chính là thanh tra việc thực hiện chính sách, pháp luật, nhiệm vụ, quyền hạn được giao của cơ quan, tổ chức, cá nhân thuộc quyền quản lý của cơ quan quản lý nhà nước.
Thanh tra chuyên ngành là thanh tra việc chấp hành pháp luật chuyên ngành, quy định về chuyên môn – kỹ thuật, quy tắc quản lý của cơ quan, tổ chức, cá nhân thuộc phạm vi quản lý theo ngành, lĩnh vực.
Hiểu thế nào là hoạt động thanh tra?
Có nhiều cách hiểu khác nhau về hoạt động, tùy theo góc độ xem xét:
Dưới góc độ triết học: Hoạt động là quan hệ biện chứng của chủ thể và khách thể. Trong quan hệ đó, chủ thể là con người, khách thể là hiện thực khách quan. Ở góc độ này, hoạt động được xem là quá trình mà trong đó có sự chuyển hóa lẫn nhau giữa hai cực “chủ thể – khách thể”.
Dưới góc độ sinh học: Hoạt động là sự tiêu hao năng lượng thần kinh và bắp thịt của con người khi tác động vào hiện thực khách quan nhằm thỏa mãn nhu cầu vật chất và tinh thần của con người.
Dưới góc độ tâm lý học: Xuất phát từ quan điểm cho rằng cuộc sống của con người là chuỗi những hoạt động, giao tiếp kế tiếp nhau, đan xen vào nhau, hoạt động được hiểu là phương thức tồn tại của con người trong thế giới…
Như vậy, có thể hiểu hoạt động thanh tra là mối quan hệ tác động qua lại giữa cơ quan thực hiện chức năng thanh tra mà đại diện là Đoàn thanh tra và đối tượng thanh tra nhằm phát hiện hạn chế, bất cập trong cơ chế quản lý, chính sách, pháp luật để kiến nghị với cơ quan nhà nước có thẩm quyền có giải pháp, biện pháp khắc phục; phòng ngừa, phát hiện và xử lý hành vi vi phạm pháp luật; giúp cơ quan, tổ chức, cá nhân thực hiện đúng quy định của pháp luật; phát huy nhân tố tích cực; góp phần nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động quản lý nhà nước; bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của cơ quan, tổ chức, cá nhân.
Hoạt động thanh tra cho phép cơ quan thực hiện chức năng thanh tra đánh giá việc thực hiện chính sách, pháp luật, nhiệm vụ, quyền hạn được giao của cơ quan, tổ chức, cá nhân thuộc quyền quản lý của cơ quan quản lý nhà nước hoặc đánh giá việc chấp hành pháp luật chuyên ngành, quy định về chuyên môn – kỹ thuật, quy tắc quản lý của cơ quan, tổ chức, cá nhân thuộc phạm vi quản lý theo ngành, lĩnh vực. Tuy nhiên, hoạt động thanh tra cũng có thể gây ra những cản trở, bất lợi cho đối tượng thanh tra. Vì vậy, bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của đối tượng thanh tra đã được đặt ra trong Luật Thanh tra.
2. Sự cần thiết phải bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đối tượng thanh tra
Khoản 9 Điều 2 Luật Thanh tra năm 2022 quy định: “Đối tượng thanh tra là cơ quan, tổ chức, cá nhân chịu sự thanh tra được xác định trong quyết định thanh tra”. Như vậy, đối tượng thanh tra là cơ quan, tổ chức, cá nhân bị xem xét, đánh giá, xử lý trong một hoạt động thanh tra cụ thể. Pháp luật hiện hành quy định hai loại hoạt động thanh tra là thanh tra hành chính và thanh tra chuyên ngành; đối tượng thanh tra hành chính và đối tượng thanh tra chuyên ngành cũng khác nhau. Nếu như đối tượng thanh tra hành chính là các cơ quan, tổ chức, đơn vị, cá nhân trong bộ máy hành chính nhà nước, có mối quan hệ tổ chức với cơ quan quản lý nhà nước, thì đối tượng của thanh tra chuyên ngành có thể là bất kỳ cá nhân, tổ chức nào, bao gồm cả các cơ quan nhà nước, các tổ chức, đơn vị, người có thẩm quyền trong bộ máy nhà nước có hoạt động thuộc quyền quản lý ngành, lĩnh vực chuyên môn của cơ quan quản lý chuyên ngành.
Việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đối tượng thanh tra là vô cùng cần thiết, bởi:
Hoạt động thanh tra tiềm ẩn nguy cơ bị lợi dụng: Hoạt động thanh tra là hoạt động sử dụng quyền lực nhà nước nên có nguy cơ bị lợi dụng. Trong hoạt động thanh tra, cơ quan thực hiện chức năng thanh tra tiến hành thanh tra, người tiến hành thanh tra (Người ra quyết định thanh tra, Trưởng đoàn thanh tra và thành viên khác của Đoàn thanh tra) là bên sử dụng quyền lực nhà nước, ở “thế mạnh, bậc trên”, được ra các mệnh lệnh, các quyết định mà đối tượng thanh tra, ở “thế yếu, bậc dưới”, buộc phải chấp hành. Vì thế, nếu các mệnh lệnh, quyết định được ban hành một cách tùy tiện sẽ “đẩy” đối tượng thanh tra vào thế bất lợi, thậm chí đường cùng. Mặt khác, người tiến hành thanh tra có thể lợi dụng việc sử dụng quyền lực nhà nước làm lợi cho cá nhân, tạo ra sự không công bằng giữa cá nhân, tổ chức này với cá nhân, tổ chức khác hoặc vì lợi ích của mình mà xâm phạm đến quyền và lợi ích hợp pháp của đối tượng thanh tra.
Hoạt động thanh tra có thể gây cản trở, bất lợi cho việc thực hiện quyền, nghĩa vụ của đối tượng thanh tra: Khi tiến hành cuộc thanh tra chắc chắn sẽ tác động đến hoạt động bình thường của đối tượng thanh tra, buộc đối tượng thanh tra phải thực hiện thêm những nghĩa vụ hoặc bị hạn chế thực hiện quyền khác so với bình thường. Nếu hoạt động thanh tra không thực hiện theo đúng nguyên tắc hoạt động thanh tra sẽ làm cản trở hoạt động bình thường của đối tượng thanh tra.
Hoạt động thanh tra có nguy cơ xâm phạm, ảnh hưởng đến quyền và lợi ích của đối tượng thanh tra: Nếu hoạt động thanh tra không thực hiện tuân theo pháp luật, dân chủ, công khai, khách quan, kịp thời, chính xác thì kết luận thanh tra, quyết định xử lý sau thanh tra hoặc quyết định xử phạt vi phạm hành chính, quyết định kỷ luật… (là những văn bản được ban hành trên cơ sở kết luận thanh tra) sẽ xâm phạm, ảnh hưởng đến quyền và lợi ích hợp pháp của đối tượng thanh tra, làm ảnh hưởng đến danh dự, uy tín của đối tượng thanh tra; gây thiệt hại cho đối tượng thanh tra…
Thực tế trong thời gian qua, đã có không ít tình trạng hoạt động thanh tra gây ảnh hưởng tiêu cực đến đối tượng thanh tra. Chính vì vậy, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đối tượng thanh tra là một biểu hiện cụ thể của thượng tôn pháp luật trong hoạt động thanh tra, là việc tôn trọng, bảo vệ các quyền con người, quyền công dân, một trong những đặc trưng của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam.
3. Luật Thanh tra năm 2022 quy định về bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đối tượng thanh tra
Luật Thanh tra năm 2022 không quy định cụ thể nguyên tắc và nội dung về bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của đối tượng thanh tra, nhưng nhiều quy định đã được thể hiện, đó là:
Một là, quyền và lợi ích hợp pháp của đối tượng thanh tra được bảo vệ thông qua quy định về quyền và nghĩa vụ của đối tượng thanh tra.
Hai là, tại Điều 4 Luật Thanh tra năm 2022 quy định nguyên tắc hoạt động thanh tra.
Ba là, Điều 8 Luật Thanh tra năm 2022 quy định.